Hart voor kennis
Het viel direct op bij de herbenoeming van Von der Leyen: de prominente plaats voor onderzoek en innovatie in haar programma. Sinds de start van haar tweede termijn als voorzitter van de Europese Commissie tekenen zich geleidelijk de contouren af van een officieus innovatiemasterplan met vier speerpunten: ‘Choose Europe’. Die politieke aandacht is ongezien sinds Europese regeringsleiders in 2000 de Lissabonstrategie en de historische 3%-investeringsnorm afspraken met als doel “to become the most competitive and dynamic knowledge-based economy in the world.” Hoe ver reikt de ambitie van Von der Leyen en wat betekent dat voor de Europese kennisagenda tot 2029, met name de vijfde vrijheid, de ERA en Innovation acts, en Horizon Europe?
“Europe’s competitiveness – and its position in the race to a clean and digital economy – will depend on starting a new age of invention and ingenuity. This requires putting research and innovation, science and technology, at the heart of our economy.
We will increase our research spending to focus more on strategic priorities, on groundbreaking fundamental research and disruptive innovation, and on scientific excellence.
To do this, we will expand the European Research Council and the European Innovation Council.”
► Von der Leyen in ‘Europe's Choice: Political Guidelines for the next European Commission, 2024-2029’
Von der Leyen spreekt zich uit
De afgelopen twaalf maanden leek Von der Leyen iedere gelegenheid aan te grijpen om te pleiten voor de vrije beoefening van wetenschap. Bij iedere toespraak kreeg haar agenda meer gestalte. Achtereenvolgens gebeurde dat bij de 70e verjaardag van CERN in oktober, de 60e verjaardag van de medische universiteit van Hannover (MHH), de ‘Choose Europe for Science’ conferentie aan de Sorbonne, de technische universiteit van Aachen (RWTH), bij de ontvangst van de Karel de Grote-prijs, en recent in het Europees Parlement (G6-STOA). Ook de toespraak bij haar herverkiezing, bij de presentatie van het Competitiveness Compass, en de jaarlijkse budgetconferentie zijn relevant.
“I believe that our next great era – the next great unifying project – is about building an independent Europe.
The first priority is to develop a new form of Pax Europaea for the 21st century – one that is shaped and managed by Europe itself. […]
The second priority is to put innovation and competitiveness at the heart of Europe's renewal. […] We have a master plan to bring that to life. […]
The third imperative for an independent Europe is working on the next historical reunification of our continent. […]
The fourth imperative underpins all of the others. And that is to renew and strengthen our democracy.”
► Von der Leyen bij ontvangst van de Internationale Karelsprijs
Schril contrast met eerste termijn
Haar huidige enthousiasme staat in schril contrast met haar eerste termijn. Slechts vijf keer sprak Von der Leyen toen expliciet over onderzoek & innovatie, overigens zonder daar noemenswaardige ambities aan te koppelen: de 10.000e bursaal van de ERC, de start van de EIC, de 50e verjaardag van het Europees Octrooiverdrag, investeringen in clean tech met Bill Gates, en de Nobel Prize Summit. Weliswaar komen termen als ‘science’ en ‘research’ vaker terug in toespraken, maar enkel ter illustratie van andere thema’s als COVID-19, kanker, het Bauhaus-initiatief en halfgeleiders in Dresden en bij IMEC. Von der Leyen nam ‘innovation’ zelfs net zo vaak in de mond (165) als ‘Green Deal’ (173), op een totaal van 434 speeches. Ook sprak Von der Leyen meermaals bij universiteiten, wederom zonder wezenlijk op beleid in te gaan, waaronder de opening van het academisch jaar in Palermo en de Università Cattolica, bij de 120e verjaardag van Bocconi University en de 5e verjaardag van het Prinses Máxima Centrum, bij de Pontifical Academy of Sciences, bij de US National Academy of Medicine en nog eens bij de 50e verjaardag, en bij de inontvangstneming van eredoctoraten van de universiteiten van Toulouse en Ben-Gurion.
Kennis is macht
De ernst en frequentie van haar recente toespraken illustreren de draai die Von der Leyen het afgelopen jaar heeft gemaakt. Grofweg is haar verhaal: kennis is macht, maar de Europese kennisbasis ligt onder vuur, en daarmee de toekomst van Europa. Zorgen om de economie en democratie vormen de twee directe aanleidingen voor de draai, blijkt uit haar toespraken. Een innovatiemasterplan met vier speerpunten biedt de oplossing: ‘Choose Europe’.
“Europe has made its choice. We are choosing to start a new age of invention and ingenuity. We are choosing to put research and innovation, science and technology, at the heart of our economy. We are choosing to be the continent where universities are pillars of our societies and our way of life. We are choosing to be the continent where innovation serves humanity, where global talent is welcomed. Because as the history of the Sorbonne and our excellent universities show, progress thrives on freedom, openness and collaboration. So, to every researcher, at home or abroad, to every young girl and boy who dreams of a life in science, as Maria Skłodowska-Curie once did, our message is clear: Choose Science. Choose Europe.”
► Von der Leyen bij de 'Choose Europe for Science' conferentie aan de Sorbonne
Europese concurrentiekracht
De staat van de Europese economie baart Von der Leyen al langer zorgen. De rapporten van Letta en Draghi uit 2024 zetten de toon. In ‘Much more than a Market’ brak Letta een lans voor de vijfde vrijheid: het vrije verkeer van kennis, onderwijs, onderzoek en innovatie in de Europese interne markt. Met de huidige vier vrijheden—het vrije verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal—is de EU volgens Letta onvoldoende voorbereid op de gevolgen van digitalisering, technologische ontwikkeling en klimaatverandering. Daarnaast concludeerde Draghi in ‘The future of European competitiveness’ dat sinds 2000 de productiviteit in de VS twee keer sneller is gegroeid dan in Europa. Daardoor is het reëel beschikbaar inkomen per hoofd daar nu ook twee keer zo hoog. Om dat verschil aan te pakken, stelt Draghi een omvangrijke hervormingsagenda voor, waaronder op het gebied van vaardigheden en onderzoek & innovatie (O&I).
Bijl aan de wortel van de democratie
De tweede zorg betreft de democratie. Bij de ontvangst van de Internationale Karelsprijs in mei was Von der Leyen heel duidelijk: de vrede en vrijheid die wij in Europa hebben gekend sinds de val van de muur, mogen we niet voor lief te nemen. De aanhoudende oorlog in Oekraïne en de ontwikkelingen in Amerika zijn reden tot bezorgdheid. Met name de snelle afbreuk van de wetenschap in Amerika door wetgeving en bezuinigingen lijkt het wetenschappelijk vuur in Von der Leyen, zelf gepromoveerd gynaecoloog, aangewakkerd te hebben. Die houding is wezenlijk anders dan een jaar geleden.
“Ideologues fear doubt. Autocrats reduce the facts and systematically sabotage the search for truth. Questioning the reasons why poses a threat to their dogmas. This is why the state of academic freedom is also a benchmark of the state of our democracy. When scientists are bullied, free society is also at risk. The power of knowledge helps us distinguish between true and false in social discourse. Where this is no longer possible, first the ability to compromise dies, and with it democracy. ”
► Von der Leyen bij 60e verjaardag Hannover Medical School
Stap 1: Academische vrijheid verankeren
Hoewel nergens opgeschreven, komen de contouren van haar masterplan om de Europese kennisbasis te versterken duidelijk naar voren in haar toespraken. De eerste stap is de bescherming van de academische vrijheid. Hoewel er nog weinig details bekend zijn, zal het Commissievoorstel voor een ERA Act in 2026 in ieder geval de vrijheid van wetenschappelijk onderzoek wettelijk verankeren. In bredere zin zal de Commissie werk maken van de vijfde vrijheid van Letta en ervoor zorgen dat wetenschap in Europa open en vrij blijft. Zo zullen bijvoorbeeld Europese onderzoeks- en technologieinfrastructuren op meer steun mogen rekenen, mits zij de toegang tot hun faciliteiten én data verbeteren. Een infrastructuurstrategie dit najaar moet dat regelen.
“Today, I would like to draw three lessons from the story of CERN. The first one is that scale matters. No European country alone could have built the world's largest particle collider. […]
The second lesson is that if you want to compete more, you have to collaborate more. All your discoveries are open access. […]
And this leads me to the third lesson. Your core mission has always been fundamental research. But all along your history, you have produced countless positive spillovers for our society and economy.”
► Von der Leyen bij 70e verjaardag CERN
Stap 2: Talent aantrekken
De tweede stap is het aantrekken van talent. Topwetenschappers moeten naar Europa komen. Deze stap is al redelijk uitgewerkt. In de resterende 2,5 jaar van Horizon Europe trekt de Commissie 500 miljoen euro extra uit voor ‘Choose Europe for Science’. Hiervan gaat in ieder geval 22,5 miljoen euro naar de gelijknamige MSCA-pilot. Het merendeel gaat echter naar de ERC. Onderzoekers van buiten de EU kunnen voortaan aanspraak maken op een top-up van twee miljoen euro als zij met een ERC-beurs naar de EU verhuizen. Dat is een verdubbeling. Verder springen de ERC Super Grants in het oog. Deze beurzen met een looptijd van zeven jaar moeten een langetermijnperspectief bieden voor de absolute wereldtop. Eind dit jaar verschijnen meer details in een amendement op het ERC-werkprogramma voor 2026. Tenslotte spelen natuurlijk ook de wetenschappelijke randvoorwaarden van stap 1 hier een belangrijke rol, evenals de meer dan 70 nationale en regionale regelingen om talent aan te trekken, waaronder de regeling van NWO.
“Europe must become a magnet that attracts the best, so that you can shape the future of science in Europe. Europe is choosing science. And I would like to do everything I can so that you choose Europe. I would like you to have the best conditions in Europe so that your scientific success translates into economic success.”
► Von der Leyen aan de RWTH Aken
Stap 3: Investeren
De derde stap zijn investeringen in O&I. Daaraan leveren Europese middelen een grote bijdrage. De kaderprogramma’s hebben immers 33 Nobelprijswinnaars ondersteund, waaronder 14 ERC-bursalen, zoals Von der Leyen regelmatig aanhaalt. De kennissector kijkt dan ook reikhalzend uit naar 16 juli, wanneer de Commissie haar plannen voor de volgende meerjarenbegroting zal presenteren, inclusief een voorstel voor de opvolger van Horizon Europe. Ook 23 juli staat in de agenda, omdat het Erasmus-voorstel die dag vermoedelijk zal verschijnen. Minstens net zo belangrijk als de Europese middelen is de norm om 3% van het bbp in O&I te investeren, zoals afgesproken in Lissabon in 2000. De ERA Act zal die norm vermoedelijk omzetten in een wettelijke verplichting op Europees of nationaal niveau.
Zijsprong naar KP10
In mei was de kogel door de kerk: het 10e kaderprogramma blijft onafhankelijk en behoudt waarschijnlijk de naam ‘Horizon Europe’. Toch zal het programma veranderen, als we de vele uitlatingen mogen geloven. De ERC en EIC kunnen ieder rekenen op een budgetverhoging, evenals Europese onderzoeks- & technologieinfrastructuren. Ook moet het programma radicaal simpeler, waarvan het werkprogramma 2025 een voorproefje was. De grootste veranderingen vinden waarschijnlijk plaats in de huidige tweede pijler van Horizon Europe. Er komen naar verluidt geen nieuwe missies en ook het aantal partnerschappen wordt teruggebracht. De huidige clusters worden mogelijk gehergroepeerd rond vier technologiegebieden—groen, digitaal, biotech, en defensie—met maatschappelijke uitdagingen als vijfde thema. Binnen die gebieden zou er extra aandacht voor kritieke technologieën kunnen komen volgens de lijstjes die STEP nu al definieert.
“In a nutshell, the Competitiveness Fund will offer support for the investment journey of a project. From an idea to the market. From research to start-up, scale up and global manufacturing. But let me be clear: Our framework programme Horizon Europe will stay as a self-standing programme. It is an outstanding brand – the most renowned research programme worldwide. But it will be tightly connected to our Competitiveness Fund. We need a seamless flow from fundamental research to applied research to start-ups to scale-ups.”
► Von der Leyen bij de EU Annual Budget Conference 2025
Stap 4: Opschalen en vermarkten
De laatste stap in het masterplan is het opschalen en op de markt brengen van kennis. Deze stap is al redelijk uitgewerkt in de recente ‘Startup and Scaleup Strategy’. Europa is goed in het omzetten van euro’s naar kennis, maar minder goed in het omzetten van kennis naar euro’s, luidt de analyse. Twee op de drie Europese patenten blijven zelfs ongebruikt op de plank liggen. Daarom moet Europa het makkelijker maken voor startups om kapitaal aan te trekken. Ook moet Europa allerlei juridische obstakels aanpakken die innovatieve bedrijfjes in de weg staan, waaronder strenge insolventie- en staatssteunregels. De Commissie zal begin 2026 een European Innovation Act voorstellen, met onder meer een grensoverschrijdende rechtspersoon voor startups (het ‘28e regime’). Tenslotte zal het Competitiveness Fund financiële steun bieden aan de vertaling van onderzoek naar innovatie en technologie.
“I want to be very clear: Europe will always remain the home of scientific freedom. Europe will always Choose Science. For me, this is not only a moral imperative, it is also the smartest choice. Because scientific discovery powers prosperity. We must make Europe the best place in the world to pursue science, not only for fundamental research but through the entire lifecycle of innovation. From the university laboratory to world-leading unicorns. We must ensure that scientists and entrepreneurs both Choose Europe.”
► Von der Leyen bij het STOA-panel van het EP
Welke gaatjes vullen de praatjes
Tot zover het officieuze masterplan. Mogen we de toespraken serieus nemen, of is Choose Europe toch vooral een kans voor Von der Leyen om zich te positioneren als leider van de vrije wereld en beschermvrouwe van de wetenschap? Een vergelijking met de Lissabonstrategie uit 2000 dringt zich op: de ambitieuze 3%-norm werd sindsdien immers nooit gehaald. Een expertgroep onder leiding van oud-premier Wim Kok concludeerde vijf jaar na dato zelfs dat de inhoud van het plan uitstekend was, maar dat het lidstaten ontbrak aan enige politieke wil en urgentie. Toch lijkt de situatie nu anders. De analyses van Draghi en Letta vinden brede weerklank binnen de Commissie, Parlement, Raad én Europese Raad. Dat stemt positief. Bovendien zouden Europese onderzoeks- & innovatiewetten korte metten maken met de politieke vrijblijvendheid van Lissabon. De eerste lakmoesproef is 16 juli: dan heeft Von der Leyen de kans om de Europese kennisbudgetten te verdubbelen en te laten zien dat Europa daadwerkelijk een vrijhaven voor kennis is.
“All of us here today have a role to play. […]
We want to make sure that we have the world's most welcoming environment for science and innovation, it has to be a conducive environment. We want to ensure that the brightest minds and boldest entrepreneurs Choose Europe. This is our mission.
Thank you. And long live Europe.”
► Von der Leyen bij het STOA-panel van het EP
Context
Ursula von der Leyen is sinds 2019 voorzitter van de Europese Commissie. In juli 2024 ging het Parlement akkoord met haar tweede termijn. Ekaterina Zaharieva is de commissaris voor startups, onderzoek en innovatie en belast met de wetsvoorstellen voor Horizon Europe en de ERA en Innovation Acts. Naar verwachtingen verschijnen de voorstellen voor de Europese meerjarenbegroting en Horizon Europe op 16 juli en voor Erasmus op 23 juli. Voorstellen voor de Innovation Act en ERA Act staan gepland in respectievelijk het begin en het najaar van 2026.
