Een wet in wording, een vrijheid onder druk
Academische vrijheid staat steeds vaker onder druk, zowel politiek als maatschappelijk. In reactie daarop kondigde de Europese Commissie plannen aan voor een European Research Area (ERA) Act, een Europese onderzoekswet die voor het eerst academische vrijheid juridisch moet verankeren binnen de EU. Maar wat betekent dat in de praktijk? Hoe kijken Nederlandse kennisinstellingen naar deze wet in wording, en welke voorwaarden zien zij als noodzakelijk om academische vrijheid daadwerkelijk te borgen? In dit artikel brengen we perspectieven uit het veld samen en doen we aanbeveling voor een werkbaar Europees beleid. Dit artikel is geschreven in het kader van Lotte Kuiper haar stageonderzoek bij Neth-ER. Voor dit onderzoek zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van Nederlandse kennisinstellingen over hun visie op academische vrijheid en de aankomende ERA Act.
Een recht zonder ruggengraat?
Academische vrijheid is essentieel voor vrije en onafhankelijke kennisontwikkeling. Het zorgt ervoor dat onderzoekers in staat zijn om wetenschap uit te oefenen zonder externe beperkingen, waardoor de onafhankelijkheid en integriteit van wetenschappelijk onderzoek wordt gewaarborgd. Toch staat deze vrijheid, ook binnen Europa, onder toenemende druk. Volgens de Academic Freedom Index, die jaarlijks academische vrijheid wereldwijd meet, scoort Nederland opvallend laag in vergelijking met veel West-Europese buurlanden. Ook op Europees niveau zien we dat academische vrijheid steeds kwetsbaarder wordt. Hoewel Artikel 13 van het EU-handvest van de Grondrechten academische vrijheid erkent als fundamenteel recht, ontbreekt een juridisch bindend kader dat deze bescherming concreet maakt. In beleidsstukken rondom de ERA wordt academische vrijheid regelmatig benoemd als kernwaarde. Hoewel het Europese Hof zich al vóór academische vrijheid heeft uitgesproken in een geruchtmakende zaak tegen Hongarije, blijft het nog onduidelijk wat deze vrijheid precies omvat, en welke maatregelen nodig zijn om haar te beschermen. Het huidige systeem schiet tekort, ook het Europees Parlement stelt dat in de resolutie van 2023. Uit deze resolutie blijkt dat de EU dringend behoefte heeft aan een afdwingbare Europese definitie en bescherming van academische vrijheid.
ERA Act in aantocht
Tegen de achtergrond van deze groeiende zorgen over academische vrijheid binnen de EU werkt de Europese Commissie aan een veelbelovend wetgevend initiatief: de ERA Act. De EU verwacht deze wet eind 2026 te presenteren en kan daarmee voor het eerst academische vrijheid stevig juridisch verankeren op Europees niveau. Daarmee markeert het initiatief een belangrijke verschuiving, van vrijblijvende beleidsintenties naar mogelijk structurele, afdwingbare bescherming. De ERA Act werd voor het eerst aangekondigd in september 2024, in de missiebrief van Commissievoorzitter Von der Leyen aan Ekaterina Zaharieva, de nieuwe commissaris voor startups, onderzoek en innovatie. In deze brief verwees Von der Leyen expliciet naar de aanbevelingen uit de rapporten van Enrico Letta en Mario Draghi, die beiden pleitten voor een versterking van de Europese kennispositie. In 2025 werkte de Commissie de plannen verder uit in het Competitiveness Compass, waarin zij de ERA Act positioneerde als een van de kerninstrumenten voor een veerkrachtige en open Europese Onderzoeksruimte. Recent bevestigde Manuel Aleixo, kabinetslid van commissaris Zaharieva, nogmaals dat er geen vrij verkeer van kennis kan zijn zonder vrijheid van onderzoek. En dat de Europese Commissie academische vrijheid als juridisch beginsel zal opnemen in de ERA Act. De volgende stap is de openbare consultatie, die de Europese Commissie binnenkort zal openen. Deze consultatie zal naar verwachting twaalf weken openstaan. Daarna kan de Commissie aan de slag met het opstellen van het definitieve wetsvoorstel.
Tussen idealen en uitvoering
Toch roept de ERA Act fundamentele vragen op: Wat verstaan we precies onder academische vrijheid? En wie is verantwoordelijk voor de bescherming ervan? De wet lijkt een keerpunt te kunnen zijn, zowel juridisch als symbolisch. Toch leeft in het kennisveld ook scepsis. Nederlandse kennisinstellingen geven aan dat hun aanvankelijke enthousiasme wordt getemperd door zorgen over onduidelijkheid, uitvoerbaarheid en juridische beperkingen. De uitdaging ligt dan ook in het vinden van de balans tussen harmonisatie en nationale diversiteit, en tussen juridische afdwingbaarheid en institutionele autonomie. Nu de Commissie in de komende maanden een consultatie voor de ERA Act zal openen, is dit het moment voor het Nederlands kennisveld om de zorgen, verwachtingen en concrete behoefte op een rijtje te zetten.
De kracht van de instelling
Academische vrijheid wordt vaak benaderd als een individueel recht, maar uit verschillende gesprekken komt sterk naar voren dat het ook een institutionele dimensie heeft. Kennisinstellingen functioneren als buffer tussen wetenschap en politiek. Wanneer instellingen hun financiële onafhankelijkheid verliezen of bestuurlijke autonomie inleveren, verzwakt deze buffer. Gesprekspartners benadrukten dat juridische bescherming daarom alleen effectief is als zij gepaard gaat met structurele randvoorwaarden zoals autonomie en interne diversiteit.
Mooie woorden, lege bescherming
Er bestaan verschillende zorgen binnen het veld over de ERA Act. Misschien wel het grootste risico is dat de wet het belang van academische vrijheid wel zal erkennen, maar deze niet juridisch genoeg kan beschermen. Wanneer de wetgeving zich zou beperken tot algemene principes zonder concrete en toetsbare normen, ontstaat het gevaar van schijnbescherming: mooie woorden zonder daadwerkelijke bescherming. In gesprekken waarschuwen vertegenwoordigers van Nederlandse kennisinstellingen herhaaldelijk voor het gebrek aan duidelijkheid over de praktische waarborging van academische vrijheid.
Te veel van het goede?
Tegelijkertijd leeft er ook een andere vrees: dat de ERA Act juist ‘te ver’ zal gaan. In plaats van ruimte te creëren voor academische vrijheid, zou overregulering het zelfregulerend vermogen van instellingen kunnen ondermijnen. Uit de gesprekken blijkt dat instellingen hun institutionele autonomie als cruciale voorwaarde zien voor academische vrijheid, en dat een te strak Europees kader juist averechts zou kunnen werken. Nu is het aan de ERA Act om hier de balans in te vinden.
Van wetstekst naar werkelijkheid
Tot slot benadrukten meerdere gesprekspartners dat academische vrijheid vooral in de praktijk moet worden waargemaakt, niet alleen op papier. De ERA Act moet dus werkbaar zijn voor alle typen instellingen ruimte laten voor diversiteit in organisatievormen en onderzoekspraktijken. Alleen dan kan het Europese kader academische vrijheid niet alleen erkennen, maar ook ondersteunen in de dagelijkse realiteit van het hoger onderwijs en onderzoek.
Academische vrijheid, maar dan met spelregels
Uit de gesprekken met vertegenwoordigers van Nederlandse kennisinstellingen blijkt een duidelijke behoefte aan helderheid, bescherming en betrokkenheid. Op basis van het stageonderzoek en de gesprekken zijn er drie belangrijke aanbevelingen geformuleerd voor de ERA Act. Ten eerste zou er een gezamenlijke definitie van academische vrijheid moeten komen, die als basis kan dienen voor wetgeving en toetsing. Ten tweede moeten onderzoekers en instellingen een actieve rol krijgen in de beleidsontwikkeling. Dit kwam duidelijk naar voren uit de verschillende gesprekken. Het kennisveld voelt de effecten van de ERA Act als eerste, dus geef het veld een stem in hoe de Act eruit moet zien. Ten derde is het cruciaal dat de juridische bescherming ruimte laat voor de diversiteit in Europese onderwijs- en onderzoekspraktijken, van hogescholen tot universiteiten, en van praktijkgericht onderzoek tot fundamenteel onderzoek. Alleen zo kan de ERA Act flexibel en rechtvaardig zijn voor alle betrokkenen.
Kennis als kracht, vrijheid als voorwaarde
Samenvattend komt de ERA Act op een cruciaal moment, nu de EU met initiatieven zoals Choose Europe stevig inzet op kennis, mobiliteit en internationale aantrekkelijkheid, en academische vrijheid in de EU steeds meer onder druk komt te staan. Deze ambitie vraagt om meer dan mooie woorden. We moeten academische vrijheid niet alleen als exportproduct presenteren, maar vooral intern beschermen en daadwerkelijk laten leven. Uit de gesprekken met het Nederlandse kennisveld blijkt duidelijk dat er grote behoefte is aan een stevig en werkbaar juridisch kader, dat recht doet aan de diversiteit van instellingen en onderzoekers. Voor Nederland biedt dit een belangrijke kans om actief bij te dragen aan de Europese discussie en onze behoefte zichtbaar te maken in Brussel. De komende jaren zullen bepalend zijn voor hoe de EU omgaat met haar kennispositie, en of academische vrijheid daarin werkelijk de plaats krijgt die het verdient.
Context
Dit artikel is geschreven in het kader van een onderzoek dat Lotte Kuiper uitvoerde tijdens haar stage bij Neth-ER. Het onderzoek richtte zich op de volgende vragen: Wat kan een Europese wetgeving betekenen voor de bescherming van academische vrijheid, en wat hebben kennisinstellingen daarin nodig? Voor dit onderzoek zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van het KNAW, Universiteiten van Nederland, de Vereniging Hogescholen, Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra, het Europees Parlement en de Zweedse jonge akademie. De inhoud van dit artikel is gebaseerd op deze interviews en eigen analyse. De standpunten in dit stuk zijn geschreven op persoonlijke titel en vertegenwoordigen niet het officiële standpunt van Neth-ER of van de betrokken instellingen.
